آگروفارستری

اگروفارستری : استراتژی مدیریت منابع طبیعی در راستای توسعه پایدار"

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، زمین بیشتراز اندازه ظرفیت مورد بهره برداری قرار می گیرد.افزایش جمعیت های انسانی ودامی همراه با افزایش دائمی نیازهای غذایی، علوفه وسوخت، فشار عظیمی را بر پایداری عناصر اکوسیستم کشاورزی وارد خواهد ساخت. آنجایی که باروری زمین در حال کاهش است ، کشاورزان در جهت سرزمینهای نا مطلوب اراضی جنگلی نامناسب برای کشاورزی مدرن سوق می یابند. اگر روند کنونی رشد جمعیت ادامه پیدا کند بدون تردید، چراگاهها واراضی جنگلی کاهش خواهد یافت.

روند رشد تصاعدی جمعیت انسانی و دامی در جهان و به تبع آن افزایش نیاز بـه محـصولات جنگلـی شـامل چـوب و مـواد غذایی انسانی و دامی، تعادل نسبت زمین های کشاورزی و جنگل ها را به نفع زمین های کشاورزی و به ضرر جنگل ها بر هم زده است؛ لیکن با توجه به اثرات حفاظتی جنگل و در کل درختان بر محـیط انـسان، لـزوم توجـه بـیش از پـیش بـه فراینـد درخت کاری روشن می گردد .

به دلیل این که پایداری اکولوژیک طبیعت به شدت تحت تأثیر درخت و جنگل قـرار دارد، به منظور جلوگیری از ادامه روند تخریب جنگل ها، ترویج سیستم های اگروفارستری ( جنگل کاری توأم با تولید محـصولات کشاورزی و پرورش دام ) با هدف رفع نیازهای کـشاورزان و جنگـل نـشینا ن بـه محـصولات درختـی بـسیار مهـم مـی نمایـد . تکنولوژی اگروفارستری یک گزینه بدیل اسـت کـه بـا همکـاری و مـشارکت جوامـع محلـی ودر جهـت حفـظ جنگـل و حمایت از اکوسیستم طبیعی به اجرا در می آید.

 اگروفارستری بـه عنـوان سیـستم خـاص اسـتفاده از زمـین بـرای تولیـد تـوأمدرخــت و ســایر محــصولات زراعــی و دامــی تعریــف مــی شــود . توسعه سیستم های اگروفارستری به عنوان رهیافتی بـدیل در حفاظـت پایـدار از جنگـل هـا می باشند.

فشار جمعیت و پاسخگو نبودن تولیدات کشاورزی با توجه به رشد جمعیت و در نتیجه بهره­برداری بی­رویه از منابع طبیعی باعث شده است که در زمینه فعالیتهای انسان نوعی هشدار مطرح شود و اهدافی که تاکنون در زمینه تولیدات کشاورزی مطرح بوده مورد شک و تردید قرار گرفته است و بدین ترتیب لزوم تجدید نظری کلی در معیارهای تولید احساس شده است (کوچکی 1376).

استفاده بیش از حد از نهاده­های بیرونی، استفاده متراکم و حداکثر از منابع طبیعی محلی، محدودیت­هایی از قبیل کمبود اراضی مناسب کشاورزی، کمبود منابع آب، شرایط نامطلوب طبیعی، عدم توجه به مسائل حفاظت خاک و گسترش فعالیت کشاورزی در اراضی حاشیه ای در کشور ما با توجه به اینکه از نظر بوم شناختی شرایطی دشوار دارد و در شمار کشورهای خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد سبب شدت در سیر قهقرایی گشته است (حسینی عراقی 1376).

با وجود تمامی مشکلات ذکر شده سامانه­های اگروفارستری به عنوان یک راهکار مدیریتی چند منظوره اراضی از نظر افزایش حاصلخیزی خاک، تولید محصولات متنوع، تولید مستمر، حفاظت از آب و خاک و محیط زیست از اهمیت زیادی برخوردار هستند.

در حال حاضر، سامانه­های اگروفارستری به منظور نیل به اهداف کشاورزی پایدار مورد توجه فراوانی قرار گرفته و فوایدی که درختان از طریق اختلاط با سامانه­های کشاورزی ارائه می­کنند، در توسعه پایدار نقش به سزایی دارد (جوانشیر و همکاران 1383).

 این سامانه­ها می­توانند کالا و خدمات زیادی را برای مردم فراهم کنند (تورکیبیائو 2000، فرانزل و همکاران 2001) و بسته به موقعیت، می­توانند استفاده موثرتری از اراضی را عملی سازند، تولیدات را افزایش داده (لوت و همکاران 2000) و کیفیت تولیدات غذایی را بهبود بخشند. سامانه­های اگروفارستری چوب سوخت، همچنین انواع دیگری از مواد خام درختی و درختچه­ای را در جهت امرار معاش روستاییان فراهم نموده (نایر 1984) و بازار فروش محلی در روستا و گاهی صادرات را نیز ایجاد می­کنند  (فرانزل و همکاران 2001). بهبود شرایط فیزیکی خاک از دیگر مزایای اگروفارستری در ارتباط با پتانسیل خاک است (نایر 1993).

 از طرفی حفظ جنگل به کمک تلفیق درختان با مولفه­های دامی و زراعی در سامانه­های اگروفارستری هزینه­های کمتری نسبت به جنگل کاری مجدد (احیای جنگل) در بر خواهد داشت (پوری و پانوار  2007، ورف و همکاران 2007). بهره­گیری از اگروفارستری به لحاظ محیطی سبب کاهش فشار روی جنگل­ها می­شود و به نوعی روند تخریب آنها را کندتر می­کند (نئوپان و تاپا 2001).همچنین تعدیل خرد اقلیم از دیگر فواید محیطی سامانه­های اگروفارستری می­باشد (انگ و همکاران، 2000).

 کاهش مخاطرات تک کشتی­ها و افزایش درآمد مزارع از طریق اصلاح و پایداری قدرت تولیدی نیز جز فواید اقتصادی اجتماعی سامانه­های اگروفارستری به شمار می­روند (شامخی 1385، نئوپان و تاپا 2001).

لازم به ذکر است که اگروفارستری موضوع جدیدی نبوده، بلکه آنچه جدید است علم مدون اگروفارستری است (جوانشیر و همکاران 1383، شامخی 1385،  زو و سانفورد 1990)  اگروفارستری یک راهکار مدیریتی مهم در توسعه پایدار به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشکی می­باشد که منجر به پایداری زمین و تولیدات می­شود.

مناطق خشک به عنوان اکوسیستم­های شکننده مطرح هستند و مداخله در آنها بدون در نظر گرفتن روابط اکولوژیکی حاکم بر این سامانه­ها می­تواند منجر به تخریب آنها گردد که اغلب غیر قابل برگشت و جبران ناپذیر است (روحی مقدم و همکاران 1386، ارمازابال  1991).

متاسفانه در کشور ما هنوز منابع مدونی در زمینه مسائل اگروفارستری وجود ندارد و سامانه­های متنوع اگروفارستری که  در کشاورزی پایداراز نقش تعیین کننده­ای برخوردار هستند، هنوز به کشور ما راه نیافتاده­اند. در صورتیکه کاربرد سامانه­های اگروفارستری در بسیاری از نقاط ایران با عنایت به اینکه کشور ایران از نظر طبقه بندی روی کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته و مدیریت چند منظوره اراضی در آن اهمیت به سزایی دارد، علاوه بر جلوگیری از تخریب جنگلها و پوشش گیاهی، در حفاظت از آب و خاک، حاصلخیزی اراضی زراعی و در تلفیق درخت، زراعت و دام و در نتیجه در افزایش درآمد کشاورزان می تواند نقش بسیار موثری را ایفا کند (جوانشیر و همکاران 1383).

 عمده سامانه­های اگروفارستری موجود در کشور در منطقه غرب و در حاشیه جنگل­های زاگرس مشاهده می­گردد زیرا جنگل تراشی و تخریب جنگل در حاشیه روستاها به وفور دیده می‌شود و مردم حاشیه نشین وابستگی شدیدی به این جنگل­ها دارند (جزیره ای و ابراهیمی رستاقی 1382).

جنگل­های زاگرس در حدود 40 درصد از جنگل­های سطح کشور را می­پوشانند و دارای شرایطی خشک و نیمه خشک می باشند که بیانگر شرایط ویژه این جنگل ها می­باشد و اهمیت مطالعات را در این نواحی آشکار می­سازد. به همین علت اگروفارستری می­تواند به عنوان راهکاری در مدیریت توسعه پایدار در این منطقه باشد تا از این راه کشاورزان قادر شوند طبق اصل تولید مستمر، به حداکثر تولید نائل شوند و رویکرد افزایش درآمد با هدف حفظ جنگل­ها صورت گیرد (کاچو 2001).

 نخستین گام در توسعه علمی سامانه­های اگروفارستری، شناسایی و طبقه بندی سامانه­های تجربی موجود در هر منطقه است تا امکان گسترش و اصلاح این سامانه­ها فراهم گردد. تاکنون تحقیقات زیادی در زمینه اگروفارستری صورت گرفته است (مانند: کومب 1982،   بی نام 2001، ابراهیم و همکاران 2004،  گلادن 2004، سان میگل آیانز 2004،  مورگوتیو 2004). این تحقیقات در ایران محدود می باشند (متین خواه و همکاران 1382،  کبیر­زاده و همت 1386).

از طرف دیگر در غالب مطالعات از مفاهیم طبقه­بندی نایر برای تقسیم سامانه­های اگروفارستری به گروه­های بزرگ و زیرسامانه­ها استفاده شده است (متین خواه و همکاران 1382،  زو و سانفورد 1990، سینکلایر 1999، ویترو رابینسون و همکاران 1999،  تورکیبیائو 2000 و مک ادام 2004).

 چنانچه اشاره شد متین خواه و همکاران (1382) با استفاده از روش نایر به طبقه­بندی سامانه­های اگروفارستری در استان کهکیلویه و بویر احمد پرداخته است. در پژوهش ایشان، طبقه بندی از حیث­های مختلف ساختاری، کارکردی، اکولوژیکی و اقتصادی اجتماعی که در طبقه بندی نایر مد نظر قرار گرفته، تفکیک نگشته است. همچنین در مطالعه صورت گرفته به تاثیر اقلیم بر سامانه­ها به عنوان یکی از مهمترین عوامل محیطی پرداخته نشده است.

- آگروفارستری شامل ترکیبی از درختان، بوته های یکساله زراعی یا چراگاه وحیوانات در اراضی.

- مدیریت ترکیبی منابع طبیعی برای توسعه امنیت غذایی

- استراتژی مدیریت اراضی در مقیاس زمان.

- آگروفارستری یک شکلی از مدیریت منابع است به خوبی شناخته شده، که از نسلی به نسل دیگر از کشاورزان منتقل شده است، بنابراین روشهای اگروفارستری ابزار مهمی برای اصلاح و بهبود زندگی جوامع روستایی و حفاظت از منابع طبیعی می باشد

- آگروفارستری واژه جامعی برای روشهای بهره برداری از زمین است که شامل پرورش درختان، همراه با محصولات زراعی وحیوانات در یک زمین معین می باشد.

- اگروفارستری زمین زیبا را از حوادث مخرب محیطی نیز مصون نگه خواهد داشت.

- اگرآگروفارستری به عنوان یک سیستم مهم استفاده اززمین مطرح باشد انسان قادر به تامین نیازهای غذایی وچربی خود خواهد شد.

امروزه مشخص شده است که هرگونه افزایش در تولید غذا، به جای افزایش سطح زیر کشت باید از طریق افزایش باروری زمینهای زراعی صورت گیرد .

 

 بر حسب نوع کاربری زمین وساختار چهار نوع اصلی اگروفارستری در مناطق خشک وجود دارد که عبارتند از:

1-    سیستم زراعت – جنگلکاری((Agro-Silviculture:

یعنی پرورش درخت جنگلی به همراه زراعت. 

این سیستم یک سیستم بسیار ساده از اگروفارستری می باشد

از نظر بوم شناختی کاری مطلوب است ، به شرط آن که دوره آیش بعدی طولانی باشد تا درختان مجال حاصلخیز کردن  خاک را پیدا کنند .

 

2- سیستم جنگلکاری- مرتعداری ((Silvo-pastoral :

زمانی که از زمین برای امورجنگلکاری ودامپروری استفاده می شود.

زمانی به اجرا در می آید که نوع کاربری زمین ابتدائاً به صورت کشت محصولات جنگلی بوده وپرورش دام از طریق چرا، مستلزم چرای کنترل شده از پوشش گیاهی جنگلی است. مناطق خشک عموماً محل های پرورش دام هستند.

سیستم غالب کاربری زمین است. منابع گیاهی این مناطق وسیع کم بازده، غالباً از طریق چرا به بهترین وجه مورد استفاده قرار می گیرد.

 

3- زراعت – جنگلکاری – مرتعداری ( (Agro-silvo-pastoral

جایی که از اراضی برای زراعت ، جنگلکاری ودامپروری استفاده می شود که به مفهوم پرورش جنگل با زراعت ودامداری به صورت تلفیقی است.

همان گونه که از اسمش بر می آید، تلفیقی از فعالیتهای زراعت وجنگلکاری – مرتعداری است . استفاده از این اراضی می تواند ترکیبی از کشاورزی ودامپروری باشد که عمدتاً متکی بر علوفه تولیدی از گونه های درختی ودرختچه است .

این نظام باید  در مناطقی به اجرا درآید که مستعد کشاورزی باشد اغلب اوقات، زراعت- جنگلکاری- مرتعداری در دره وجنگلکاری ومرتعداری در شیبهای پوشیده از جنگل مشرف بر دره صورت می گیرد. این نظام را همچنین می توان در یک زمین به کار گرفت اما این کار همیشه به صورت همزمان مقدور نیست. در پاره ای موارد مزارعی را که دارای پوشش درختی ودرختچه ای هستند می توان تنها در دورهای معینی از سال زیر کشت برد ودر مواقع دیگر در اختیار چرای دام قرار داد .

 

4- زراعت – جنگلکاری - مرتعداری وپرورش ماهی وحیوانات :  

(Agro silvi aqua pastoral)

این حالت، یک سیستم بسیار پیچیده از اگروفارستری می باشد که هر سه سیستم قبلی را شامل می شود.

- پروژه های اگروفارستری در مقیاس بزرگ با کاشتن کمربند سبز بوسیله دولت ها ، فرسایش خاک را کاهش داده ومیکروکلیمای مناطق کشاورزی بدون درخت را اصلاح کرده است.

 

مزایا وفوائد وضرورت روشهای اگروفارستری:

- آگروفارستری میزان ریسک وخطر را کاهش می دهد و می تواند یک تفاوت زیادی بین موفقیتها و شکستها  برای زارع و یا دامدار ایجاد کند .- آگروفارستری می تواند تنوع زراعی و درآمد چراگاه و افزایش تولید محصول وحفظ منابع طبیعی را در بر داشته باشد .

- عملیات آگروفارستری می تواند بطور معنا داری مصرف انرژی را در سال کاهش دهد و هزینه های گرمایشی  می تواند تا حدود 10-25 درصد در خانه های حفاظت شده به وسیله بادشکن کمتر گردد .

- در مناطقی که بادهای گرم معمول است بادشکنها می توانند تهویه هوا راتغییر داده وشرایط هوا را بهبود بخشند.

- اگرآگروفارستری بعنوان یک سیستم مهم استفاده از زمین مطرح باشد انسان نه تنها قادر به تامین نیازهای غذایی وچربی خود خواهد بود بلکه این زمین زیبا را از حوادث مخرب محیطی نیز مصون نگه خواهد داشت .

- اگروفارستری می تواند تنوعی در درآمد کشاورز دامدار داشته باشد وتولید محصول را افزایش دهد واز منابع طبیعی حفاظت کند.

 

اگروفارستری می تواند باعث افزایش تولید کشاورزی ، حفظ منابع طبیعی ، تامین منابع جدید درآمدوباعث توسعه محیط زیست وحیات وحش گردد .

اگروفارستری باعث بهبود استاندارها در زندگی روستایی به خاطر درآمد بالاتر وشغل مشخص می گردد.

اگروفارستری باعث افزایش بهداشت ومواد غذایی به خاطر افزایش کیفیت وتنوع تولیدات غذایی می گردد.

 

جنبه های منفی اگروفارستری عبارتند از:

امکان وجود رقابت از نظر فضا ، رطوبت، نور و مواد غذایی در بین درختان ومحصولات غذایی که ممکن است عملکرد محصولات غذایی را کاهش دهد.

به هنگام قطع وبرداشت درختان به محصولات کشاورزی صدمه وارد  می کند.

تولید مثل سریع درختان بارور ممکن است موجب حذف محصولات غذایی واشغال سطح زمین شود.

 

محصولات ارزشمند برداشت شده از عملیات اگروفارستری شامل:

چوب ، تولید انرژی ، تولید کاغذ و ایجاد منظره ، میوه وهسته ها ، قفسه های چوبی برای حیوانات ، محصولات الیافی با ارزش بالا نظیر مبلمان ، کیفیت چوب ومحصولات مخصوص نظیر دکوراسیون ، گیاهان دارویی ، مواد کاردستی و...

 

ویژگیها ومشخصات اگروفارستری

1-     تولید چندین محصول را با حفظ منابع طبیعی پایه در بر دارد  

2-     بر استفاده از درختان و بوته های بومی تاکید دارد .

3-     برای محیطهای حساس و برخوردار از نهاده های کم مناسب می باشد.

4-     از نظر فرهنگی واجتماعی، نسبت به سایر سیستم های بهره برداری از زمین از ارزش  بیشتری برخوردار است.

5-     از نظر ساختاری وکاربردی پیچیده تر از تک کشتی است

6-     برنامه جنگلداری اجتماعی شامل اگروفارستری است. برنامه طوری طراحی شده است که روستاییان وکشاورزان بتوانند تولید محصولات غذایی را افزایش داده و ضمن حفاظت ازمحیط زیست تولید وصنعت چوب را در جنگلهای سنتی یاری دهند.

 

پیشنهادات:

-         چنانچه بخواهیم عملیات آگروفارستری را به عنوان یک راه حل دو منظوره در نظر بگیریم به طوری که ضمن تضمین حفاظت خاک، کشت محصولات کشاورزی هم داشته باشیم، می توانیم مساحت زیادی، از اراضی تحت اشغال گونه های جنگلی را در بسیاری از استانهای کشور به کشت محصولات زراعی اختصاص دهیم .

-         از طرفی چنانچه کشت گیاهان متناسب با آب و هوای منطقه را انتخاب کرده و آن را در فضای بین نوارهای بادشکن (نوارهای گز شاهی وکنار واکالیپتوس) بکاریم، خواهیم دید بعد از چند سال چه درآمد کلانی عاید مردم منطقه خواهد شد.

-         برای مثال کشت درخت نخل خرما با اقلیم مناطق جنوبی همخوانی داشته و با توجه به مقاومت آن به کم آبی وسرما وگرما کشت آن به مناطق گرمسیر پیشنهاد می گردد که هم بعنوان بادشکن در اطراف مزارع وهم  یک درخت مثمر می باشد که نقش زیادی در بهبود وضعیت اقتصادی مردم منطقه می تواند داشته باشد از گونه های بومی وسازگار به منطقه در اطراف مزرعه به عنوان بادشکن استفاده گردد.

-         حتی المقدور از گونه هایی که در برابر کم آبی وسرما وگرما مقاوم هستند استفاده گردد.

-         بادشکن در اطراف مزارع ترویج وکشاورزان ملزم به احداث بادشکن گردند.

-         از توسعه جنگلکاری در اراضی بدون فرسایش ویا با فرسایش کم که باعث بهم خوردگی بیشتر خاک می شود پرهیز گردد.

-         اگر هدف از اگروفارستری تولید چوب باشد بهتر است از گونه های سریع الرشد استفاده گردد.

-         بهتر است قبل از اجرای عملیات اگروفارستری، آمایش سرزمین صورت گیرد تا  نوع کاربری هرمنطقه با توجه به پتانسیل موجود درآن مشخص گردد .

-         اجرای سیستم های اگروفارستری را در شرایط تلفیقی وقتی می توان موفقیت آمیز دانست که نه تنها یک فعالیت به زیان فعالیت دیگر نباشد بلکه فعالیتهای گوناگون در عرصه واحد برای یکدیگر مفید واقع شوند.

 

 " ایرج امیری معاون اداره مهندسی و مطالعات اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری جنوب کرمان و مدرس دانشگاه "